BG: Czas przeszły dokonany (aoryst)

Do czasu teraźniejszego (klik) i przyszłego (klik), o których już pisałam, dodam dziś podstawowy czas przeszły – aoryst.

Czas przeszły dokonany (aoryst) – Минало свършено време

Aoryst jest podstawowym czasem przeszłym, który oznacza czynność przeszłą i dokonaną w stosunku do momentu mówienia. Ważne, że można go tworzyć, zarówno od czasowników dokonanych, jak i niedokonanych.

Czasowniki wszystkich koniugacji otrzymują w tym czasie takie same końcówki. Druga i trzecia osoba liczby pojedynczej są identyczne.

	liczba pojedyncza	liczba mnoga
1 os. 2 os. 3 os.	- х – –	- хме - хте - ха

Różne mogą być jednak samogłoski występujące przed końcówką. Największe zróżnicowanie występuje w I koniugacji, dlatego tworzenie formy aorystu od należących do niej czasowników może budzić trudności.

Przypomnij sobie podział na koniugacje.

Zmierzmy się zatem z I koniugacją. Czasowniki w 1 os. l.poj. w aoryście mogą być zakończone na 6 różnych końcówek (oczywiście nie są to końcówki w znaczeniu gramatycznym, ale możemy sobie je tak nazwać dla ułatwienia :)).

                                                                                                  

I koniugacja

1. -ох

Na -ox zakończonych jest ok. 20 podstawowych czasowników, w tym m.in. чета (czytać), мета (zamiatać), донеса (przynieść), река (rzec), пека (piec), тека (ciec), доведа (przyprowadzić), отида (pójść).

мета

метох	метохме
мете	метохте
мете	метоха

донеса

донесох	донесохме
донесе	донесохте
донесе	донесоха

Jak widzicie -o, które występuje w 1 os. l.poj. wymienia się na -e w 2 i 3 os. l.poj. Dzieje się tak tylko w tej grupie, w żadnej innej grupie, w żadnej koniugacji, samogłoska się nie wymienia.

Jeśli w 1 os. l.poj. czasowniki mają przed końcówką -к, to w aoryście w 2 i 3 os. l.poj. wymienia się ono na -ч.

река

рекох	рекохме
рече	рекохте
рече	рекоха

пека

пекох	пекохме
пече	пекохте
пече	пекоха

2. -ах

Na -ax w aoryście zakończone są:

• czasowniki z przyrostkiem -на, np. стана (wstać), седна (usiąść), дебна (podejść, śledzić);

седна

седнах	седнахме
седна	седнахте
седна	седнаха

• część czasowników z końcówką -я, np. играя (grać)

играх	играхме
игра	играхте
игра	играха

• część czasowników, które przed końcówką mają samogłoski ч, ж, ш, które wymieniają się odpowiednio na к, г i з, с, np.

плача – płakać

плаках	плакахме
плака	плакахте
плака	плакаха

лъжа – kłamać

лъгах	лъгахме
лъга	лъгахте
лъга	лъгаха

мажа – smarować

мазах	мазахме
маза	мазахте
маза	мазаха

пиша – pisać

писах	писахме
писа	писахте
писа	писаха

3. -ях

Na -яx w aoryście zakończona jest część czasowników zakończonych na -я, np. лая (szczekać), спря (zatrzymać), трая (trwać).

спря

спрях	спряхме
спря	спряхте
спря	спряха

Jeśli w czasie teraźniejszym w 1 os. l.poj. przed -я występuje samogłoska, to w aoryście ona wypada, np. пълнея – пълнях (tyć), пея – пях (śpiewać).

пълнея

пълнях	пълняхме
пълня	пълняхте
пълня	пълняха

4. inne: -ух, -их,-юх

Niewielka ilość czasowników ma też inne końcówki. Są to czasowniki, które w czasie teraźniejszym w 1 os. l.poj. przed końcówką posiadają samogłoskę. W aoryście ta samogłoska wypada, np.

чуя – słyszeć

чух	чухме
чу	чухте
чу	чуха

пия – pić

пих	пихме
пи	пихте
пи	пиха

плюя – pluć

плюх	плюхме
плю	плюхте
плю	плюха

Jak widzicie, wygląda to dość skomplikowanie i nie zawsze można mieć pewność, jak powinna wyglądać forma. Trzeba to po prostu zapamiętać, co z czasem przychodzi mimowolnie. Zawsze, gdy macie wątpliwość, możecie sprawdzić formę w słowniku, np. tutaj.

II koniugacja

W II koniugacji już nie ma takiego problemu, dlatego że większość czasowników jest zakończona na -их, a tylko niewielka grupa czasowników kończy się na -ях lub -ax.

-их

ловя – łowić

лових	ловихме
лови	ловихте
лови	ловиха

паля – palić

палих	палихме
пали	палихте
пали	палиха

-ях, -ах

Na -ях i -ax zakończona jest mała grupa czasowników akcentowanych w 1 os. l.poj. czasu teraźniejszego na końcówce, przy czym na -ax mogą kończyć się tylko te, w których przed końcówką występuje ж, ч lub ш.

летя – lecieć

летях	летяхме
летя	летяхте
летя	летяха

мълча – milczeć

мълчах	мълчахме
мълча	мълчахте
мълча	мълчаха

III koniugacja

Wszystkie czasowniki z tej koniugacji w 1 os. l.poj. tworzą aoryst od tematu równego tematowi czasu teraźniejszego. Mogą więc kończyć się na -ах lub -ях.

обичам – kochać

обичах	обичахме
обича	обичахте
обича	обичаха

стрелям – strzelać

стрелях	стреляхме
стреля	стреляхте
стреля	стреляха

Formy aorystu od czasownika „być”

бях	бяхме
беше (бе)	бяхте
беше (бе)	бяха

Kilka słów na koniec. Jeśli ten podział tylko miesza Ci w głowie, nie przejmuj się nim. Zwróć jednak uwagę, jak w aoryście mogą się kończyć czasowniki należące do poszczególnych koniugacji oraz w jakich wypadkach możesz mieć pewność, jak tworzyć formę. Zapisuj sobie formę aorystu przy każdym nowo poznanym słówku, czytaj dużo tekstów i zobaczysz, jak szybko wszystko wejdzie Ci do głowy :)