ALB: Rodzaj rzeczownika i kategoria określoności

Forma określona i nieokreślona rzeczownika (Trajta e shquar dhe e pashquar e emrit)

Rodzaj rzeczownika (Gjinia e emrit)

W języku albańskim rzeczowniki posiadają dwie formy, zarówno w liczbie pojedynczej, jak i mnogiej – określoną i nieokreśloną. Z kategorią określoności można się spotkać w wielu językach, np. angielskim, niemieckim czy francuskim. Zazwyczaj jednak mamy do czynienia z rodzajnikiem prepozytywnym, czyli występującym przed rzeczownikiem (np. ein, der w j. niemieckim; a, the w j. angielskim; un, le w j. francuskim). W języku albańskim rodzajnik określony występuje po rzeczowniku, przyłączając się do niego, w praktyce więc częściej niż o rodzajniku, mówimy o dwóch formach rzeczownika – określonej i nieokreślonej.

Rodzajniki, które są przyłączane do rzeczowników stanowią podstawę rozróżnienia rodzajów w języku albańskim. Przy ustalaniu rodzaju rzeczownika nie można się zatem kierować jego końcówką w mianowniku w formie nieokreślonej, gdyż nie zawsze jest to możliwe, np. djalë (chłopiec, syn) jest rodzaju męskiego, a derë (drzwi) – rodzaju żeńskiego; motër (siostra) jest rodzaju żeńskiego, a libër (książka) – męskiego. Informacja o rodzaju jest zatem informacją słownikową, której trzeba się nauczyć. Pomocny w tym może być sposób, który znajdziemy na stronie dotyczącej nauki języka norweskiego – Nocna Sowa. Metoda trzech notesów – w przypadku języka albańskiego starczą dwa notesy różnego koloru, w jednym zapisujemy słówka rodzaju żeńskiego, w drugim – męskiego, potem będziemy pamiętać z jakiego notesu pochodzi słówko, co będzie jednocześnie informacją, jakiego jest rodzaju. Świetny sposób!

W języku albańskim występują trzy rodzaje rzeczowników, choć można się spotkać także z informacją, że istnieją tylko dwa. Spowodowane jest to tym, że rodzaj nijaki jest już szczątkowy, a duża część rzeczowników tego rodzaju z czasem przeszła do rodzaju męskiego. 

1. Rodzaj męski (Gjinia mashkullore)

Do rzeczowników rodzaju męskiego należą te rzeczowniki, które w formie określonej otrzymują rodzajnik -i,  -u, -ri, -ni. Rodzajnik -ni dołączany jest tylko w dwóch przypadkach: dry – dryni (kłódka), kalama – kalamani (potocznie dziecko); można go zatem pominąć w tabeli.

2. Rodzaj żeński (Gjinia femërore)

Do rzeczowników rodzaju żeńskiego należą rzeczowniki, które w formie określonej otrzymują rodzajnik -a lub -ja.

3. Rodzaj nijaki (Gjinia asnjanëse)

Rzeczowniki rodzaju nijakiego oznaczające przedmioty niepoliczalne i substancje przeszły do rodzaju męskiego i obecnie w słownikach nie jest już podawany ich nijaki rodzaj, można się jednak z nim spotkać w poezji i starszych tekstach, np. ujë (woda) – ujët (teraz uji); mish (mięso) – mishtë (teraz mishi); djathë (ser) – djathët (teraz djathi).

Istnieje także grupa rzeczowników abstrakcyjnych, które są rodzaju nijakiego. Tworzone są poprzez dodanie prepozytywnego rodzajnika të (o którym będę jeszcze pisała) do imiesłowu lub przymiotnika. Formy określone tworzone są za pomocą rodzajnika -t, -të lub -it, np. të qenë – të qënët (byt); të keq – të keqtë (zło). Wiele tych rzeczowników ma jednak równorzędne formy rodzaju żeńskiego (rzeczowniki odprzymiotnikowe) lub formy o tym samym znaczeniu rodzaju żeńskiego i męskiego, które są częściej używane, np.:

biel: të bardhë – të bardhët (r.n.)/e bardhë – e bardha (r.ż. rzecz. odprzymiotnikowy);

byt: të qenë – të qënët (r.n.)/qenie – qenia (r.ż.);

zbliżenie: të afruar – të afruarit (r.n.)/afrim – afrimi (r.m.);

ciepło: të ngrohtë – të ngrohtët (r.n.)/e ngrohtë – e ngrohta (r.ż. rzecz. odprzymiotnikowy)/ngrohtësi – ngrohtësia (r.ż.);

jedzenie: të ngrënë – të ngrënët (r.n.)/ngrënie – ngrënia(r.ż.)/ushqim – ushqimi (r.m.);

mowa: të folur – të folurit (r.n.)/gjuhë – gjuha (r.ż.).

W związku z tym warto pamiętać, że w języku albańskim istnieje coś takiego jak klasa rzeczowników rodzaju nijakiego, jednak w opisach i odmianach można ją pomijać.

Rodzaj męski
	Forma nieokreślona	Forma określona
rodzajnik -i
rzeczowniki zakończone na spółgłoskę	student (student), mal (góra), qen (pies), gur (kamień), qytet (miasto), shofer (kierowca), punëtor (pracownik, robotnik), laps (długopis), fshat (wieś)	studenti, mali, qeni, guri, qyteti, shoferi, punëtori, lapsi, fshati
rzeczowniki zakończone na nieakcentowane -ë	djalë (chłopiec, syn), burrë (mężczyzna, mąż), gjumë (sen), grurë (pszenica, zboże)	djali, burri, gjumi, gruri
rzeczowniki zakończone na nieakcentowaną sylabę -ë+sonant* (najczęściej r, m)	libër (książka), urdhër (rozkaz), emër (imię), pesimizëm (pesymizm)	libri, urdhri, emri, pesimizmi
kilka rzeczowników zakończonych na akcentowane –a (oznaczające osoby męskie)	baba (ojciec), vëlla (brat)	babai, vëllai
kilka rzeczowników zakończonych na -ua, które w formie określonej przechodzi w -o	dragua (smok), thua (paznokieć)	dragoi, thoi
rodzajnik -u
rzeczowniki zakończone na -k, -g, -h	mik (przyjaciel), gjak (krew), zog (ptak), krah (ramię)	miku, gjaku, zogu, krahu
rzeczowniki zakończone na samogłoskę akcentowaną	atdhe (ojczyzna), mi (mysz), njeri (człowiek), ari (niedźwiedź)	atdheu, miu, njeriu, ariu
rodzajnik -ri
rzeczowniki zakończone na samogłoskę akcentowaną	mulli (młyn), zë (głos), ulli (oliwka), gju (kolano), kufi (granica), dru (drewno), sy (oko)	mulliri, zëri, ulliri, gjuri, kufiri, druri, syri
Rodzaj żeński
	Forma nieokreślona	Forma określona
rodzajnik -a
rzeczowniki zakończone na nieakcentowane -ë	rrugë (droga, ulica), fjalë (słowo), mollë (jabłko), thikë (nóż), javë (tydzień), vajzë (dziewczyna, córka), nenë (matka)	rruga, fjala, molla, thika, java, vajza, nena
rzeczowniki zakończone na akcentowane -i	shami (chusteczka), xhami (szkło, meczet), shtëpi (dom), liri (wolność), qërshi (wiśnia)	shamia, xhamia, shtëpia, liria, qërshia
rzeczowniki zakończone na nieakcentowaną sylabę -ë+sonant* (najczęściej -ër lub -ërr)	motër (siostra), ëndërr (sen, marzenie), letër (list), vepër (dzieło)	motra, ëndrra, letra, vepra
rzeczowniki zakończone na spółgłoskę	flutur (motyl), mjegull (mgła), kukull (lalka)	flutura, mjegulla, kukulla
rodzajnik -ja
rzeczowniki zakończone na nieakcentowane -e, które wypada w formie określonej	mësuese (nauczycielka), lule (kwiat), kafe (kawa), fletore (zeszyt), mike (przyjaciółka), dhimbje (ból)	mësuesja, lulja, kafja, fletorja, mikja, dhimbja
rzeczowniki zakończone na akcentowane samogłoski	re (chmura), kala (twierdza), kafe (kawiarnia), shaka (żart)	reja, kalaja, kafeja, shakaja
rzeczowniki zakończone na nieakcentowane samogłoski	grua (kobieta), pallto (palto), tango (tango), radio (radio)	gruaja, palltoja, tangoja, radioja

*sonanty – spógłoski półotwarte, w języku albańskim to r, rr, m, n, nj, j, l, ll.

Oczywiście nie ma sensu uczyć się tej tabeli, gdyż tak jak pisałam wyżej, forma nieokreślona nie powie nam w 100% o rodzaju. Nie ma innego wyjścia, niż zapisywanie wszystkich form rzeczownika – łącznie z formami liczby mnogiej, o której wkrótce napiszę – i uczenie się ich. Warto jednak przeanalizować formy rzeczowników, aby wyłapać schematy i umieć także utworzyć formę nieokreśloną od określonej. Nawet jeśli wydaje się to teraz dla Was bardzo trudne, nie przerażajcie się! Z czasem zobaczycie, jakie to wszystko jest intuicyjne. Łatwo zapamiętuje się te rzadsze przypadki i dostrzega się najczęstsze schematy.

Oto kilka praktycznych uwag:

- jeśli rzeczownik w formie nieokreślonej jest zakończony na spółgłoskę to najczęściej jest to rzeczownik rodzaju męskiego, który otrzymuje w formie określonej rodzajnik –i, takich rzeczowników rodzaju żeńskiego jest niewiele i można uczyć się ich jak wyjątki;

- jeśli rzeczownik w formie nieokreślonej jest zakończony na nieakcentowane –ë to najczęściej jest to rzeczownik rodzaju żeńskiego, który otrzymuje w formie określonej rodzajnik –a, takich rzeczowników rodzaju męskiego jest niewiele i można uczyć się ich jak wyjątki;

- rzeczowniki w formie nieokreślonej zakończone na –k, –g i –h są zawsze rodzaju męskiego i otrzymują w formie określonej końcówkę –u;

- rzeczowniki zakończone w formie nieokreślonej na akcentowane –i są najczęściej rodzaju żeńskiego i otrzymują w formie określonej końcówkę –a, pamiętajmy, że akcent ciągle pozostaje nad i, tzn. że słowa typu shamia (chusteczka) czyta się szamija;

- rzeczowniki zakończone w formie nieokreślonej na nieakcentowane –e są zawsze rodzaju żeńskiego i otrzymują w formie określonej końcówkę –ja, natomiast –e wypada, np. lule – lulja (kwiat).